Zonder licht geen beeldende kunst. Zelfs Anish Kapoor kan niet zonder. Wil je de duisternis laten zien dan heb je licht nodig. Een andere kunstenaar die met licht en waarneming werkt is James Turrell. In de collectie van Museum De Pont in Tilburg is Wedgework III (1969) van hem te zien. Via een lichtsluis kom je in een ruimte met het schijnsel van fluorescerend licht. Het lijkt alsof je het licht kan aanraken. Waar het licht vandaan komt is een raadsel en het verdeelt de ruimte alsof er een glazen plaat is. Het is een betoverende ervaring en nog meer dan Kapoor wil Turrell ons duidelijk maken hoe complex onze waarneming van licht is.
De aanleiding voor dit artikel is ons bezoek aan het kunstwerk Hemels Gewelf (Celestial Vault) in Kijkduin. James Turrell heeft daar in 1992 een duinpan gecreëerd met daarin een natuurstenen bank waarop twee mensen kunnen liggen. James Turrell heeft zich voor dit kunstwerk laten inspireren door de Nederlandse schilderkunst waarin licht altijd een belangrijke rol heeft gespeeld. Omhoog kijkend naar het uitspansel wordt het blikveld begrensd door de randen van de perfecte kom waarin wij liggen. Je ziet niets anders dan de lucht en het licht. Om bij dit kunstwerk te komen moesten we eerst een trap op en een tunneltje door. Wanneer je doorloopt en nog een trap opgaat kom je bij precies zo’n zelfde bank. Turrell heeft op een duintop nog een bank neergezet, maar daar is de grens van het zicht de horizon. De beslotenheid van de kom geeft een sereen gevoel. Volkomen rust. Dit is er alleen voor ons. De granito bank bovenop de duintop heeft dit niet. Een schilderij zonder lijst, je blik blijft zwemmen en komt niet tot rust. We verlangen terug naar de geborgenheid van de kom. In 2008 is Hemels Gewelf gerenoveerd nadat het in zestien jaar tijd was uitgewoond door bezoekers en door de werking van het weer de duinpan zijn perfecte vorm had verloren. Bij mooi weer, of een heldere nacht, is dit een mooie plek. Alleen of samen.
Toen James Turrell zijn plan presenteerde om in de duinen van Kijkduin een kunstmatige krater te maken, dachten de meeste mensen dat dit megalomane plan niet kon doorgaan. Te groot en te ingrijpend, maar de ellipsvormige kom van dertig bij veertig meter kwam er toch. Voor Turrell is dit niet zo groot. Zijn magnus opus is Roden Crater in Arizona, een uitgedoofde vulkanische krater waar hij sinds 1979 bezig is een observatorium voor het blote oog te bouwen. Het gebied heeft een doorsnede van vijf kilometer. Het plan was om in 2011 Roden Crater voor het publiek open te stellen. Dat is niet gelukt. Wanneer wel? Het stelsel van gangen en observatiekamers is nog niet af en Roden Crater is alleen te bezoeken wanneer je bereid bent een miljoen dollar of meer in Turrell’s project te steken. Toch is het een aantal mensen gelukt om voor minder geld een bezoek te brengen aan James Turrell’s levenswerk. In dit artikel in de New York Times uit november 2007 vertellen een aantal ’trespassers’ over hun belevenissen. Het is om jaloers van te worden.
In Nederland bevindt zich in ieder geval nog een werk van James Turrell. Arco Red uit 1968 maakt deel uit van de Caldic Collectie en was te zien op de tentoonstelling I promise to love in de Kunsthal in 2011. Het geprojecteerde rode vlak maakte grote indruk op ons. Wij hopen het terug te zien in het nieuwe Museum Voorlinden waar de Caldic Collectie in ondergebracht zal worden. Voorlopig moeten wij het doen met Hemels Gewelf en liggend op de granito bank dromen we van Roden Crater en Arco Red.
Het Guggenheim Museum in New York heeft t/m 25 september een expositie van James Turrell. Speciaal voor de tentoonstelling zal hij met Aten Reign de spiraalvormige galerij van het museum uitlichten. Op haar website omschrijft het Guggenheim dit kunstwerk van James Turrell als ‘One of the most dramatic transformations of the museum ever conceived.’
